در صورت فوت بازنشستگان و مستمری بگیران تحت پوشش صندوق‌های بیمه‌ای، بازماندگان آنها می‌توانند از حقوق مستمری متوفی بهره‌مند شوند. قوانین مختلف کشور، از جمله قانون تامین اجتماعی، قانون استخدام كشوری، آیین‌نامه بیمه سردفتران و دفتریاران اسناد رسمی و سایر قوانین مشابه، قواعد و مقرراتی را برای حمایت از بازماندگان متوفی كه دارای رابطه استخدامی یا بازنشستگی با نهاد مذكور بوده است، پیش‌بینی كرده‌اند. بدین ترتیب، می‌توان گفت حمایت از بازماندگان به عنوان یك اصل اساسی در همه قوانین بیمه‌ای دیده شده و قانونگذار از آن حمایت كرده است.
کدام بازماندگان؟
بر اساس ماده 81 قانون تامین اجتماعی «بازماندگان واجد شرایط متوفی مرد که استحقاق دریافت مستمری را خواهند داشت عبارت‌اند از: اول، عیال دائم بیمه شده متوفی مادام که شوهر اختیار نکرده است؛ دوم، فرزندان متوفی در صورتی که سن آنان کمتر از 18 سال تمام باشد و یا منحصراً به تحصیل اشتغال داشته باشند یا به علت بیماری یا نقص عضو طبق گواهی کمیسیون پزشکی موضوع ماده ۹۱ این قانون قادر به کار نباشند؛ سوم، پدر و مادر متوفی در صورتی که اولاً تحت تکفل او بوده، ثانیاً سن پدر از 60 سال و سن مادر از 55 سال تجاوز کرده باشد و یا آنکه به تشخیص کمیسیون پزشکی موضوع ماده ۹۱ این قانون از کار افتاده باشند و در هر حال مستمری از سازمان دریافت نمی‌كنند».
بر اساس تبصره همین ماده، همسر فرد متوفی در صورتی كه دوباره ازدواج كند، از دریافت حقوق مستمری همسر متوفی محروم می‌شود، اما در صورتی كه شوهر دوم نیز فوت كند، می‌توانند دوباره از حقوق همسر متوفی اول برخوردار شود. حال اگر بیمه شده اصلی زن باشد و فوت كند، مطابق ماده 82 قانون تامین اجتماعی «شوهر وی مشروط بر اینکه اولاً تحت تکفل زن بوده، ثانیاً سن او از 60 سال متجاوز باشد یا طبق نظر کمیسیون پزشکی موضوع ماده ۹۱ این قانون از کارافتاده بوده و در هر حال از سازمان تامین اجتماعی حقوق دریافت نكند، می‌تواند از مستمری بیمه شده متوفی برخوردار شود.» همچنین فرزندان زن، در صورتی كه «اولاً پدر آنها در قید حیات نبوده یا واجد شرایط مذکور در بند اول این ماده باشد و از مستمری دیگری استفاده نکند و ثانیاً سن آنها کمتر از 18 سال تمام باشد و یا منحصراً به تحصیل اشتغال داشته باشند، تا پایان تحصیل و یا به علت بیماری یا نقص عضو طبق گواهی کمیسیون پزشکی موضوع ماده ۹۱ این قانون قادر به کار نباشند» نیز می‌توانند از حقوق مستمری مادرشان كه متوفی شده است، بهره‌مند شوند.
پدر و مادر زن نیز در صورتی که «اولاً تحت تکفل او بوده، ثانیاً سن پدر از 60 سال و سن مادر از 55 سال تجاوزکرده باشد و یا آنکه به تشخیص کمیسیون پزشکی موضوع ماده ۹۱ این قانون از کارافتاده باشند و در هر حال مستمری از سازمان دریافت نكنند» می‌توانند از حقوق مستمری دخترشان استفاده كنند. بهره‌مندی همسر، فرزندان و پدر و مادر متوفی وظیفه‌بگیر یا مستمری‌بگیر در قوانین مشابه دیگر نیز همانند قانون تامین اجتماعی ذكر شده و آمده است. برای مثال، بر اساس قانون اصلاح تبصره 2 ماده واحده «قانون مربوط به اجازه پرداخت وظیفه و مستمری درباره وراث عده‌ای از کارمندان دولت» مصوب 1363 و آیین‌نامه اجرایی تبصره 2 این قانون مصوب 1364 وراث كارمندان دولت و فرزندان و نوادگان وظیفه بگیران را در شمول حمایت‌های قانون قرار داده است.
سهم بازماندگان
بر اساس ماده 83 قانون تامین اجتماعی «میزان مستمری همسر بیمه شده متوفی معادل 50 درصد مستمری استحقاقی بیمه شده است و در صورتی که بیمه شده مرد دارای چند همسر دائم باشد، مستمری به تساوی بین آنان تقسیم خواهد شد.
البته بر اساس اصلاح صورت گرفته در ماده 83 قانون، میزان مستمری همسر به میزان 100 درصد از سوی سازمان تامین اجتماعی پرداخت می‌شود. همچنین «میزان مستمری هر فرزند بیمه شده متوفی معادل 25 درصد مستمری استحقاقی بیمه شده می‌باشد و در صورتی که پدر و مادر را از دست داده باشند، مستمری او 2 برابر میزان مذکور خواهد بود.» میزان مستمری هر یک از پدر و مادر بیمه شده متوفی نیز معادل 20 درصد مستمری استحقاقی بیمه شده است. البته بر اساس تصریح قانون، مجموع مستمری بازماندگان بیمه شده متوفی نباید از میزان مستمری استحقاقی متوفی تجاوز کند، هر گاه مجموع مستمری از این میزان تجاوز کند، سهم هر یک از مستمری‌بگیران به نسبت تقلیل داده می‌شود و در این صورت، اگر یکی از مستمری‌بگیران فوت شود یا فاقد شرایط استحقاقی دریافت مستمری شود، سهم بقیه آنان با توجه به تقسیم‌بندی مذکور افزایش خواهد یافت و در هر حال، بازماندگان بیمه‌شده از 100 در صد مستمری بازماندگان متوفی استفاده خواهند کرد.
قطع و برقراری دوباره مستمری
بر اساس قوانین تامین اجتماعی، استخدامی كشوری و بیمه همگانی، در صورتی كه فرزندان ذكور متوفی تا 20 سالگی و در صورت ادامه تحصیل تا 25 سالگی می‌توانند از حقوق مستمری یا وظیفه پدر یا مادر خود بهره‌مند شوند. فرزندان اناث متوفی نیز مادامی كه شوهر اختیار نكرده‌اند یا به شغلی اشتغال ندارند، می‌تواند از حقوق مستمری یا وظیفه متوفی بهره‌مند شوند. با توجه به مقررات قانون، با اتمام 20 سال برای فرزندان پسر (25 سال در صورت ادامه تحصیل) یا ازدواج و اشتغال به كار برای فرزندان دختر حقوق مستمری این فرزندان قطع خواهد شد. همسر متوفی نیز در صورتی كه ازدواج مجدد كند، از دریافت حقوق مربوط به مستمری یا وظیفه همسر خود محروم می‌شود و تحت تكفل همسر دوم قرار می‌گیرد.
بر اساس قوانین تامین اجتماعی، همسر بیمه شده متوفی در صورتی كه پس از ازدواج دوم، از همسر دوم جدا شود، امكان رجوع به حقوق مستمری همسر اول را ندارد، اما اگر همسر دوم نیز فوت شده باشد، امكان رجوع به مستمری همسر اول و برقراری دوباره آن مطابق قانون برای وی مهیا است. البته این مقررات در قوانین مشابه ممكن است متفاوت باشد. مثلاً در «آیین‌نامه مربوط به بازنشستگی سردفتران و دفتریاران اسناد رسمی» مصوب 1381 در صورت طلاق یا فوت شوهر دوم همسر متوفی یا شوهر فرزندان دختر متوفی، امكان برقراری دوباره مستمری برای آنان فراهم است.
در تبصره 4 ماده 9 این آیین‌نامه آمده است: «هرگاه فرزندان یا نوادگان اناث سردفتر و یا دفترکار که شوهر اختیار کرده‌اند، بعد از فوت سردفتر و یا دفتریار مطلقه شوند یا اختیار شوهر بعد از فوت سردفتر یا دفتریار بوده باشد، پس از مطلقه شدن، به شرط موافقت سایر مستمری‌بگیران، می‌توانند به تساوی از سهم مستمری موافقان استفاده نمایند.»
بنابراین، بر اساس این بند قانونی، برقراری مجدد مستمری چنین افرادی، منوط به موافقت سایر مستمری بگیران تحت تكفل متوفی است، زیرا بر اساس مقررات، مجموع پرداخت‌ها به بازماندگان نباید از 100 درصد حقوق قانونی متوفی بیشتر باشد و در نتیجه، اضافه شدن سهم جدید منوط به كاهش سهم دیگران است و از این رو، منوط به موافقت دیگران است.
