مدام در حال شیطنت است و یك‌جا بند نمی‌شود، رفتارهای او و لجبازی‌هایش دیوانه‌تان می‌كند، در مهمانی هم از دست لجبازی‌ها و خرابكاری‌هایش آرام و قرار ندارید و مدام حرص می‌خورید، یكی میگوید باید بیشتر تنبیهش كنید و دیگری میگوید بزرگ میشود، خوب میشود و بعضی‌ها هم مهر بیش‌فعالی به او می‌زنند. اما واقعیت این است كه همیشه مشكلات رفتاری بچه‌ها با گذر زمان از بین نمی‌رود و تنبیه هم نمی‌تواند باری از دوش شما بردارد.
گرچه بچه‌هایی كه مثل زلزله ویرانی به بار می‌آورند، همیشه بیش‌فعال نیستند اما اگر متخصصان با بررسی فرزندتان چنین تشخیصی را مطرح كنند باید بدون تلف كردن وقت برای درمانش اقدام كنید تا اختلالات روانشناختی دیگر در آینده گریبان فرزندتان را نگیرد. اگر شما هم با این مشكلات روبه‌رو هستید با ما همراه شوید تا همه آنچه باید در مورد بیش‌فعالی بدانید از زبان دكتر شهره شكرزاده، دكترای تخصصی روانشناسی و آموزش كودكان استثنایی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات بخوانید.
زلزله خانه شما بیش‌فعال است؟
اصطلاح «بیش‌فعالی» كه امروزه توسط بسیاری از والدین به كودكان برچسب می‌خورد و هر مادر با كمی شیطنت كودکش شاید برای رهایی خود از بار مسوولیت تربیت فرزند، عبارت «بیش‌فعال» را به زبان می‌آورد، اختلالی است كه تشخیص آن بسیار دقیق و حساس است. تنها با مشاهده شیطنت و حرف گوش نکردن كودكان نمی‌توان به تشخیص اختلال بیش‌فعالی مبادرت ورزید. واقعیت این است كه اختلال بیش‌فعالی به‌سادگی قابل تشخیص نیست و برای اطمینان از ابتلا به آن نیاز به تشخیص روانشناس و انجام آزمون‌های روانشناختی است.
هر بچه لجباز و پرخاشگری به اختلال بیش‌فعالی مبتلا نیست؛ اختلال بیش‌فعالی یا ADHD مخفف عبارت Attention Deficit Hyperactivity Disorder به معنی «بیش‌فعالی توجه توام با نقص توجه» است و باید پس از تشخیص دقیق اختلال و تعیین نوع آن توسط روانشناسان متخصص در حیطه كودكان استثنایی و تحت نظارت به درمان این اختلال پرداخت.
مردم‌آزاری می‌كند؟
نه، فرزند بیش‌فعال شما مردم‌آزار نیست و قصد آزار و اذیت شما را هم ندارد. كارهای او دست خودش نیست؛ بد ذاتی هم ندارد، چه بسا او نیز از ناراحت كردن شما در عذاب و ناراحتی است. این اختلال به علت شباهت‌های زیاد با بعضی از نشانه‌های اختلال بی‌اعتنایی مقابله‌ای با این بیماری، اشتباه گرفته میشود اما فرق عمده این كودكان با كودكان بیش‌فعال در قصد و غرض‌شان است. كودكان مبتلا به اختلال بی‌اعتنایی مقابله‌ای، نمی‌خواهند توجه كنند، لجباز و یك‌دنده هستند و به اصطلاح، باجگیرند، فحش می‌دهند و دست بزن دارند.
متاسفانه آمار تشخیص نادرست كودكان ADHD بسیار بالاست. از سویی دیگر از هر 10 كودك ارجاعی برای بیش‌فعالی، هشت مورد مبتلا به اختلال بی‌اعتنایی مقابله‌ای هستند كه این اختلال نیز چنانچه درمان نشود در نوجوانی به اختلال سلوك و در بزرگسالی به اختلال شخصیت ناسازگاری اجتماعی تبدیل خواهد شد و جامعه را با مشكل روبه رو می‌کند.
به كی مراجعه كنم؟
اگر فرزندتان با مشكلاتی روبه‌رو است به متخصص مربوطه مراجعه كنید؛ نه هر كارشناسی. اغلب افراد بدون اینكه نزد روانشناس بروند، یك‌راست سراغ روانپزشك می‌روند. روانپزشك هم با تصور اینكه بیمار دوره‌های درمانی توسط روانشناس را بدون موفقیت گذرانده است، دارو تجویز می‌كند. پس اگر فرزندتان مشكوك به ADHD است باید سراغ روانشناس بروید؛ آن هم روانشناسی با گرایش كودكان استثنایی نه هر روانشناس دیگری. در حوزه روانشناسی، گرایش‌های مختلفی مانند روانشناسی عمومی، بالینی، تربیتی و كودكان استثنایی وجود دارد كه مناسب‌ترین گروه برای درمان اختلالات ADHD روانشناسان با گرایش كودكان استثنایی هستند.
روانشناسان با گرفتن آزمون‌های تشخیصی، مصاحبه تشخیصی با والدین و. . . به تشخیص و سپس شناسایی اختلال مذكور می‌پردازند كه ممكن است فرآیند تشخیص چند روز، یك هفته یا حتی چند هفته به طول بیانجامد. از این‌رو تنها با ویزیت چند دقیقه‌ای نمی‌توان به تشخیص اختلال ADHD و تجویز دارو پرداخت. چون در این‌صورت شاهد افزایش كودكان وابسته و معتاد به دارو خواهیم بود؛ همان‌گونه كه امروزه این كودكان بسیار به چشم می‌خورند.
باید مشت‌مشت قرص بخورد؟
ریتالین، رسپریدون و. . . از جمله داروهایی است كه امروزه برای كودكان مبتلا به اختلال ADHD تجویز میشود. اگر این داروها به صورت خودسرانه، با تجویز معلمان، دوستان و آشنایان و بدون تجویز روانپزشك مصرف شود، عوارض شدیدی بر حافظه كودكان برجای می‌گذارد.
در این صورت درمان نیز كوتاه‌مدت خواهد بود و چه بسا در كوتاه‌مدت كارساز باشد اما بعد از چهار یا پنج سال استفاده، وابستگی به مصرف آنها مقاومت ایجاد کرده و مشكلات تازه‌ای را برای كودك به وجود می‌آورد. گرچه در برخی موارد چاره‌ای جز مصرف این داروها وجود ندارد اما این تشخیص مصرف دارو باید پس از گذراندن فرآیند خدمات روانشناسی و ارجاع كودك به روانپزشك، توسط روانشناس انجام گیرد.
بزرگ شود، چه به سرش می‌آید؟
همیشه مراجعان خوش‌شانس نیستند و به‌موقع به روانشناس مراجعه نمی‌كنند تا درمان در آنها صورت بگیرد. گاهی این اختلال با كودك بزرگ میشود و در او باقی می‌ماند. اگر همسر یا همكار شما هم یك‌جا بند نمی‌شود و مدام كارش را عوض می‌كند، مرتب تغییر رشته می‌دهد و. . . چه بسا كه بیش‌فعال باشد. افراد بیش‌فعال بزرگسال، مدام رشته تحصیلی و زندگی‌شان را تغییر می‌دهند و ثبات ندارند؛ البته این بیماران هم درمان می‌شوند اما سخت‌تر. به این افراد توصیه میشود تا می‌توانند شطرنج‌بازی كنند تا میزان توجه‌شان بالا رود.
رفتارهایش را زیر ذره‌بین بگذارید
كودكان مبتلا به ADHD بیش‌فعالی را همراه با كمبود یا نقص در توجه توامان دارد كه نقص توجه نیز در چند حیطه متعدد قابل مشاهده است. یك نوع از نقص توجه در عدم توانایی توجه مداوم و مستمر به یك موضوع است. آنان تنها چند دقیقه می‌توانند در یك‌جا نشسته و تكالیف‌شان را انجام دهند و پس از چند دقیقه، باز بی‌توجه به فریاد و تهدید‌های شما شروع به بازیگوشی می‌كنند و تلاش شما برای نشاندن آنها برای انجام تكالیف به جایی ختم نمی‌شود و باز بعد از چند دقیقه، بی‌توجهی قابل مشاهده است.
نوع دیگری از نقص توجه را می‌توان تحت عنوان عدم توانایی تغییر توجه مطرح کرد. كودكان مبتلا به نقص در تغییر توجه، توانایی انتقال توجه از موضوعی به موضوع دیگر یا به اصطلاح شیفت كردن توجه را ندارند. این كودكان نمی‌توانند همزمان به چند موضوع توجه كنند. كودك معمولی می‌تواند همزمان هم بازی كند، هم حواسش به تلویزیون باشد تا با شروع شدن كارتون باب‌اسفنجی بپرد پای تلویزیون و هم اینکه گوشه‌چشمی مراقب باشد تا پدرش بدون او از خانه خارج نشود و كسی هم دست به خوراكی‌هایش نزند؛ درحالی‌كه كودكان دارای نقص در توجه انشعاب‌یافته نمی‌توانند به بیش از یك موضوع توجه كنند. در انتها اینكه برخی از كودكان نمی‌توانند از مرحله توجه به تمركز برسند و نسبت به یك موضوع معطوف یا به اصطلاح فوكوس كنند.
لازم به ذكر است كودكان دارای اختلال نقص توجه توام با بیش‌فعالی، علاوه بر نقص در توجه، بازداری رفتار هم ندارند؛ برای مثال اگر با دوست‌شان توپ‌بازی می‌كنند، نمی‌توانند صبر كنند تا نوبت به بازی آنان برسد.این بچه‌ها تكانشی رفتار می‌كنند و عصبانیت‌ها و واكنش‌های هیجانی ناگهانی را بروز می‌دهند.
شایعاتی درباره بیش‌فعالی
حرف‌هایی که از گوشه و کنار ، درباره فرزندتان می‌شنوید، آنقدرها هم درست نیست.
فرزندم كم‌هوش است؟
برخی والدین تصور می‌كنند كودكان مبتلا به ADHD ضریب هوشی پایینی دارند در صورتی‌كه این اختلال ربطی به ضریب هوشی فرزندتان ندارد و كودكان بیش‌فعال نیز مانند همه كودكان معمولی، ممكن است باهوش‌تر یا كم‌هوش‌تر از بقیه باشند اما باهوشی یا كم‌هوشی‌شان ربطی به بیش‌فعال بودن‌شان ندارد و از آن تاثیری نمی‌گیرد.
برخی اوقات ممكن است این اختلال با دیگر اختلالات همچون ناتوانی یادگیری همراه باشد كه در این‌صورت، تصور بر این است كه كودك كم‌توان ذهنی است یا دارای هوش پایینی است در حالی‌كه نقص در هر یك از فرآیندهای روانشناختی پایه همچون استدلال، درك، فهم و. . . می‌تواند كودك را دچار ناتوانی دریادگیری کند. حال ممكن است كودك بیش‌فعال دارای ناتوانی یادگیری نیز باشد.
باید لاك‌پشتی راه برود؟
وقتی كه متوجه می‌شوید فرزندتان ADHD است، اطرافیان‌تان كه در نقش كارشناس قرار می‌گیرند به شما توصیه‌هایی را ارائه می‌دهند و معتقدند با انجام بازی‌های ساده كودك‌تان صبور و مشكلاتش حل میشود. اگر شما هم كودك مبتلا به ADHD دارید، حتما شنیده‌اید كه اطرافیان به شما توصیه می‌كنند به كودك‌تان بگویید مثل لاك‌پشت راه برود یا آب به دست آرام، آرام دور خانه را گز كند. اینها درمانی برای بیماری ADHD نیست و این بازی‌ها با بازی‌درمانی كارشناسان زمین تا آسمان فرق دارد و فرآیند شناختی كودك‌تان را تقویت نمی‌كند. پس بهتر است در مسائل روانشناسی هم دست به خوددرمانی نزنید و با انتخاب درمانگر مناسب، به درمان او دل بسپارید.
فرزندم بیمار می‌ماند؟
درمان بیش‌فعالی هم نیاز به صرف زمان دارد و با اولین مراجعه نمی‌توانید توقع درمان داشته باشید. اما این بیماری معمولا درمان‌پذیر است و بعد از یك ماه نشانه‌های بهبود مشاهده میشود. فرد مبتلا نیاز دارد تا بعد از درمان هر ماه یا هر دو یا سه ماه یک‌بار به پزشك مراجعه كند. البته این درمان‌ها تنها شامل افرادی است كه سیستم عصبی و مغزی‌شان آسیب ندیده است، زیرا در صورت آسیب‌دیدگی مغزی و... . دیگر نمی‌توان از بیش‌فعالی صحبت به میان آورد و مشكلات مغزی كه در اثر ضربه باشد، نیاز به درمان پزشكی دارند. تنها در صورت نقص در فرآیندهای روانشناختی می‌توان به درمان‌های شناختی و رفتاری مبادرت ورزید.
