سنگی گوشه کلیه‌تان جا خوش کرده است اما راهی جز تحمل ندارید و مجبورید از درد به خود بپیچید، زیرا باید صبر کنید تا دفع شوند. با این حال خیلی از افرادی که مستعد گرفتن سنگ کلیه هستند فکر می‌کنند تنها راه این است که بگذارند سنگ‌ها خودشان راه‌شان را پیدا کنند و دفع شوند.
در صورتی که سنگ‌ها اندازه و جنس‌های مختلفی دارند، با این حال اگر کلیه‌های سنگ‌سازی دارید یا اینکه سنگ کلیه یک مشکل ارثی در خانواده شماست اما آشنایی با این مشکل ندارید بهتر است این مطلب را با دقت بخوانید. دکتر ناهید حمزه اصفهانی، اورولوژیست، جراح کلیه و مجاری ادراری و تناسلی و دکتر تیرنگ رضانیستانی، متخصص تغذیه و رژیم درمانی درمورد این مشکل و بایدها و نبایدهای آن در همه زمینه‌ها به شما توضیح می‌دهند.
در کدام شرایط آب‌و‌هوایی زندگی می‌کنید؟
سنگ كلیه بیشتر در افرادی دیده می‌شود كه در نواحی گرم و خشك زندگی می‌كنند، چراكه تعریق در این نواحی زیاد و ادرار غلیظ است. اما این گفته به این معنا نیست كه در آب‌و‌هوا‌های دیگر مثل مرطوب، سرد و... این بیماری در افراد دیده نشود؛ چه بسا كسانی كه در مناطق مرطوب یا سردسیر زندگی می‌كنند هم دچار مشكل سنگ‌سازی در كلیه می‌شوند. پس می‌توان به این نتیجه رسید كه فقط عوامل محیطی و اكتسابی باعث به‌وجود آمدن سنگ در كلیه نمی‌شوند بلكه مسئله ژنتیك و بیماری‌های زمینه‌ای مثل دیابت، فشارخون، عفونت‌های مكرر ادراری و عدم داشتن یك سبك زندگی درست هم در بروز این اتفاق یا سنگ‌سازی در كلیه دخیل هستند.
سنگ‌ها به چند دسته تقسیم می‌شوند؟
سنگ كلیه ذرات كوچك و سختی است كه در یك یا هر دو كلیه تشكیل می‌شود و گاهی به داخل حالب‌ها (لوله‌های عضلانی باریكی كه ادرار را از كلیه‌ها به مثانه منتقل می‌كنند) انتقال پیدا می‌كند. سنگ كلیه از نظر اندازه از یك دانه شن تا حدود یك توپ گلف متغیر است و ممكن است منفرد یا متعدد باشد. برای دسته‌بندی انواع سنگ‌ها باید به ماده‌ای كه هسته اصلی سنگ را در كلیه تشكیل داده است، توجه كنیم. اما بهدلیل برخی مشكلات مثل كم‌آبی، مشكلات متابولیكی (سوخت‌و‌ساز بدن قادر به دفع مواد نیست)، مشكلات زمینه‌ای كلیه و... باعث می‌شود كریستال‌ها حالت تبلور پیدا كنند و باعث به‌وجود آمدن سنگ در كلیه شوند. سنگ‌ها ممكن است از نوع اسیدفوریك، كلسیم فسفات، اگزالات و انواع مختلف دیگر باشند.
دسته‌بندی سنگ‌های کلیه:
سنگ‌های كلیه به طرق مختلف دسته‌بندی می‌شوند، یكی از این دسته‌بندی‌ها از لحاظ سایز است. اندازه سنگ‌ها به زیر 5میلی‌متر، بین 5 تا 10میلی‌متر، بین 10 تا 20میلی‌متر و 20میلی‌متر به بالا تقسیم می‌شوند. براساس اندازه سنگ، پزشك متخصص تصمیم می‌گیرد برای درمان چه اقداماتی را انجام دهد.
سنگ‌های زیر ۵ میلی‌متر به راحتی قابل تشخیص نیستند
سنگ‌های زیر 5میل به‌راحتی در سونوگرافی‌ها قابل تشخیص نیستند. مواقعی هم پیش آمده كه فرد سونوگرافی انجام می‌دهد و در جواب نشان داده می‌شود كه در كلیه‌اش چند عدد سنگ زیر 2 یا 3میلی‌متری وجود دارد؛ اما وقتی با بیمار صحبت می‌كنیم، شخص هیچ اشاره‌ای به علائم داشتن سنگ از‌جمله درد، مشكلات دفع ادرار، تب و... نمی‌كند.
با این حال نمی‌توان خیلی به این مورد یعنی سونوگرافی در سنگ‌های زیر 5میلی‌متری در تشخیص، استناد كنیم؛ چراكه ممكن است چربی را در سونوگرافی به جای سنگ تشخیص دهیم. به بیان ساده‌تر چربی حالتی را در سونوگرافی ایجاد می‌كند كه تقریبا برابر با سنگ‌هایی است كه در این ابعاد در كلیه ممكن است به‌وجود بیاید. بنابراین برای اینكه مطمئن شویم سونوگرافی در تشخیص سنگ به‌درستی عمل كرده است باید علائم و سبك زندگی فرد بیمار مورد‌بررسی قرار گیرد، به‌خصوص اگر شخص شغل بسیار مهم و پرخطری داشته باشد مثل خلبان‌ها در این مواقع سی‌تی‌اسكن بدون تزریق تجویز می‌شود.
اگر در این مرحله وجود سنگ تایید شد، باید اقدامات لازم انجام شود. اما بهتر است بدانید كه سنگ‌های زیر 5میلی‌متر اگر در جای مناسبی از كلیه قرار داشته باشند، قادرند خود به خود و بدون هیچ اقدام خاصی از‌جمله حمایت درمانی دفع شوند. فقط كافی است افراد در طول روز بین 5/2 تا 3لیتر (10 تا 11لیوان آب) آب بنوشند. اما در شغل‌های مهم و پرخطر مثل خلبانان، جراحان، آتش‌نشان‌ها و... حتی اگر سنگ كلیه علائمی نداشته باشد باید با كمك دارو‌درمانی و سنگ‌شكن خارج از اندامی از بین بروند.
سنگ‌های ۵ تا ۱۰ میلی‌متری به سنگ‌شکن نیاز پیدا می‌کنید
سنگ‌های 5 تا 10میلی‌متری كاندیداهای بسیار خوبی برای سنگ‌شكن‌های خارج از اندامی هستند. در این موارد براساس جایگاه سنگ، برای بیمار سونوگرافی و یك عكس رنگی از طرف پزشك تجویز می‌شود تا مشخص شود بیمار مشكل دیگری نداشته باشد. اگر موانعی وجود نداشته باشد روش سنگ‌شكن انجام می‌شود. گاهی این سنگ‌ها ممكن است به‌علت بزرگی‌شان در مسیر حالب (مسیری كه كلیه را به مثانه مرتبط می‌كند) گیر كنند.
اگر دچار این مشكل شوند و در قسمت فوقانی و میانی حالب باشند، در این موارد اگر سنگ زیر 10میل باشد از روش سنگ‌شكن استفاده می‌كنیم. اما اگر در قسمت تحتانی قرار داشته باشند دیگر روش سنگ‌شكن پاسخگو نیست و باید از وسیله دیگری به‌نام یورت اسكوپ استفاده كنیم. در این روش دوربین كوچكی از طریق مجاری وارد حالب می‌شود و سنگ مورد هدف قرار می‌گیرد و سپس با امواج صوتی و لیزر سنگ را خرد کرده و قطعاتش را از کلیه خارج می‌كنند.
سنگ‌های ۱۰ تا ۲۰ میلی‌متری جراحی بسته را امتحان کنید
درمورد سنگ‌های بالای 10 تا 20میلی‌متری نظرات مختلفی وجود دارد؛ یکی از روش‌های درمانی در این مواقع استفاده از روش سنگ‌شكن است، البته به‌شرط آنكه بیمار كلیه خوبی داشته باشد و بتواند سنگ‌های خرد شده را از طریق ادرار دفع كند. البته بهتر از روش سنگ‌شکن، روش دیگری به اسم پی‌سی‌ان‌ال (جراحی بسته کلیه از طریق پوست) وجود دارد.
از طریق پوست به کمک یک وسیله استوانه‌ای (به اندازه لوله خودکار) راه را به سمت سنگ باز می‌کنیم و وارد کلیه می‌شویم. در این مرحله به کمک این دستگاه سنگ را خرد می‌کنیم و قطعاتش را با گیره مخصوص از بدن خارج می‌کنیم، کل پروسه عمل زیر اشعه ایکس انجام می‌شود. این جدیدترین تکنیک برای خروج سنگ‌ها از کلیه است، البته به شرط آنکه فرد کاندیدای مناسبی برای این عمل باشد.
سنگ‌های بزرگ‌تر از 20میلی‌متر نیاز به جراحی باز دارید
سنگ‌های بزرگ‌تر از 20میل سنگ‌های عفونی‌اند که به سنگ‌های شاخ گوزنی معروف هستند. دو روش بیشتر برای درمان این دسته از سنگ‌ها وجود ندارد؛ یکی از روش‌ها پی‌سی‌ان‌ال است که ممکن است طی دو مرحله انجام شود. درمان دیگر آنتروپیک است. در این روش کلیه را باز و سنگ‌ها را خارج می‌کنیم و محل را تمیز و کلیه را دوباره می‌بندیم.
از کجا بفهمیم که سنگ کلیه داریم؟
سنگ بر‌حسب قرار گرفتنش در محل می‌تواند علائم متفاوتی داشته باشد. اگر سنگ در کلیه و ساکن باشد احتمال دارد فرد علائمی را احساس نکند. برای همین می‌توان گفت عدم وجود علامت نشان‌دهنده این نیست که فرد در کلیه‌اش سنگی وجود ندارد. نکته دیگر این است که هرچه سنگ‌ها ریزتر باشند، شانس تحرک‌شان بیشتر است و ممکن است بیمار احساس درد در ناحیه کلیه داشته باشد. اما وقتی سنگ حرکت کند هرچه به سمت قسمت پایینی بدن بیاید، درد هم همراه آن در قسمت‌های دیگر بدن منتشر می‌شود. به‌عنوان مثال سنگ اگر به نیمه‌های حالب برسد، ممکن است در ناحیه ناف یا پهلو به سمت ناف فرد احساس درد کند. اگر سنگ به سمت مثانه برود در خانم‌ها درد بیشتر در ناحیه لبیالا احساس می‌شود.
با حرکت سنگ ممکن است مسیر دچار خونریزی شود. این خونریزی ممکن است به اندازه‌ای باشد که فقط در آزمایش مشخص شود یا در حدی باشد که به چشم دیده شود؛ یعنی فرد همراه با ادرار خون هم دفع کند. در مواقعی سنگ در حال حرکت است ممکن است فرد هنگام دفع ادرار احساس درد داشته باشد اما قادر نباشد که ادرارش را تخلیه کند. گاهی اوقات ممکن است سنگ از کلیه به سمت مثانه حرکت کند و در همان ناحیه گیر کند، در این حالت فرد ممکن است دچار بی‌اختیاری ادراری همراه با سوزش زیاد شود. همچنین افرادی هستند که با درد پهلو و تب به پزشک مراجعه می‌کنند که علتش عفونت ادراری ناشی از وجود سنگ است.
کدام سنگ‌ها دردسرسازند؟
سنگ به سه قسمت فوقانی، میانی و تحتانی تقسیم می شود. سنگ‌هایی كه در قسمت فوقانی و میانی تشکیل می‌شوند، كاندیداهای خوبی برای دفع هستند. اما سنگ‌هایی كه در قسمت تحتانی قرار دارند، بهدلیل این كه برخلاف راه یعنی به قسمت لگنچه (محل خروجی كلیه) باید هدایت شوند ممكن است در دفع دچار مشكل شوند. حتی در این مواقع باز هم عمل سنگ‌شكن را انجام می‌دهیم، اما انتظار دریافت نتیجه مطلوبی را نداریم. چراكه سنگ‌های خرد شده باید این مسیر را به صورت سربالا طی کنند كه كار دشواری است.
روش سنگ‌شکن به چه صورت است؟
عملكرد سنگ‌شكن به این صورت است كه دستگاه علیه سنگ‌های کلیه امواجی (امواج ماوراء صوت) را ارسال می‌کند و باعث شکسته شدن آنها می‌شود به این ترتیب که از طریق عکس‌های رادیولوژی محل سنگ‌ها مشخص و امواج دقیقا در همان محل‌ها متمرکز می‌شوند. بعد از این مرحله سنگ‌های خرد شده به‌همراه ادرار از بدن دفع می‌شوند. البته میزان انرژی امواج بسته به نوع، جنس و صلاحدید پزشك متغیر است. عملیات سنگ‌شکن معمولا یک ساعت به طول می انجامد.
بعد از عمل سنگ‌شکن باید به چه نکاتی توجه داشت؟
بعد از انجام سنگ‌شكن فرد باید آب و مایعات زیادی بنوشد تا ذرات خرد شده به‌راحتی دفع شوند. همچنین فرایند دفع خرده‌های سنگ ممکن است چندین روز یا حتی چند ماه طول بکشد که در این مدت وجود خون در ادرار غیرطبیعی نیست، البته رنگ ادرار باید به مرور زمان روشن‌تر شود. با این حال بعد از انجام این كار اگر فرد طی روزهای آتی با علائم غیرطبیعی برخورد كرد حتما به پزشك معالج مراجعه كند.
بهتر است به این موضوع واقف باشید كه برای هر سنگ می‌توان بین 2 تا 3 دفعه عمل سنگ‌شكن را انجام داد. به این نحو كه بعد از انجام سنگ‌شكن، بین فاصله‌های دو هفته‌ای سنگ را كنترل می‌كنیم اگر همچنان قطعاتی از سنگ باقی مانده باشد (یا این كه اصلا سنگ در سنگ شكن قبلی نشكسته باشد) می‌توانیم این روش را دوباره به‌كار گیریم. اما اگر بعد از سه دفعه سنگ نشکند، آن زمان باید نوع دیگری از درمان را با توجه به نظر پزشك به كار ببریم.
دکتر تیرنگ رضا نیستانی، متخصص تغذیه و رژیم درمانی از تاثیر رژیم غذایی تشکیل سنگ‌ها می‌گوید:
لبنیات را حذف نکنید!
در گذشته تفکر اولیه در مورد سنگ‌ها این بود که آنها را تجزیه و تحلیل کنند تا جنس سنگ را تشخیص دهند، سپس بیشترین ماده‌ای که باعث ایجاد سنگ در کلیه شده است را در برنامه غذایی فرد محدود کنند، به امید اینکه سنگ‌سازی در شخص کاهش پیدا کند. در اکثر موارد در تجزیه سنگ‌ها مشخص شد که عمده‌ترین ماده‌ای که در ایجاد سنگ نقش زیادی دارد، کلسیم است. به همین دلیل نگاه اولیه این بود که مصرف کلسیم را در برنامه غذایی فرد محدود و تا جایی که امکان داشت مواد لبنیاتی را حذف می‌کردند. اما مطالعات مختلف نشان داد که با این روش نه تنها سنگ‌سازی در کلیه و مجاری ادرار میزانش کم نمی‌شود، بلکه خطر وقوع مشکلات ناشی از کمبود کلسیم در رژیم غذایی به‌ویژه مشکلات متابولیک استخوان به شکل پوکی استخوان میزانش بالا می‌رود. بنابراین این راه‌حل درستی نبود.
اگر کلیه سنگ‌ساز دارید باید بدانید
چندین نوع سنگ وجود دارد اما شایع‌ترین نوع آن اکسالات کلسیم است که نزدیک به 50درصد سنگ‌ها را تشکیل می‌دهد. اکسالات کلسیم انواع مختلفی دارد، اما به‌طور کلی در زمینه تغذیه توصیه مهمی که به این افراد می‌شود این است که هرچه توده چربی بالا یعنی فرد افزایش وزن داشته باشد، احتمال سنگ‌سازی بیشتر می‌شود. پس به این نتیجه می‌رسیم که این افراد اولین کاری که باید در این راستا انجام دهند کاهش وزن‌شان است. همان‌طور که اشاره شد بخشی از ماده تشکیل‌دهنده سنگ‌ها اکسالات است.
این ماده به شکل پیش ساخته در بعضی از مواد غذایی وجود دارد. مثل چای پررنگ، قهوه یا در بعضی از سبزی‌ها از‌جمله کرفس، ریواس، گوجه‌فرنگی، اسفناج و... بنابراین موادغذایی که اکسالات دارند باید در برنامه غذایی شخص محدود یا در حد امکان حذف شوند. همچنین مطالعات نشان داده است افرادی که کلیه سنگ‌ساز دارند باید منابع کلسیم یعنی لبنیات کم‌چرب به‌ویژه همراه با غذا را متعادل مصرف کنند. چراکه اکسالات غذا با کلسیم لبنیات در روده ترکیب می شوند، به‌همین دلیل اکسالاتی که قرار بود در کلیه تشکیل شود، در روده تشکیل می‌شود که در این صورت قابل جذب نبوده و به‌راحتی دفع می‌شوند.
چقدر آب بنوشیم؟
نکته دوم دریافت آب است، منظور مایعات نیست بلکه به خود آب اشاره مستقیم دارم. خیلی از افراد زمانی سراغ آب آشامیدنی می‌روند که تشنگی سراغ‌شان بیاید؛ اما به‌طور کلی باید بدون درنظر گرفتن تشنگی روزانه میزان مصرف آب را افزایش داد.
این ورزش‌ها را انجام دهید
ورزش‌هایی از قبیل پیاده‌روی تند، دوی آهسته و طناب زدن (به شرط آنکه وزن فرد اجازه دهد) می‌توانند در دفع هسته اولیه سنگ کمک‌کننده باشند. پس می‌توان نتیجه گرفت افرادی که سبک زندگی‌شان بی‌تحرکی است و دائما در حال نشستن و عدم فعالیت هستند، امید به دفع سنگ در این شرایط نداشته باشند.
سدیم را حذف کنید
بخش قابل‌توجهی از بیماری‌های غیرواگیر مرتبط با مصرف بالای سدیم است. منظور از مصرف بالای سدیم یا همان نمک این است که بیشتر از 5گرم که مساوی با قاشق چای‌خوری است، در روز مصرف نشود. بنابراین باید دریافت سدیم در طول روز کاهش پیدا کند، کاهش سدیم با کاهش سنگ‌سازی رابطه مستقیم دارد. همچنین باید در ادامه به این نکته هم اضافه کنم که پروتئین های جانوری به‌ویژه گوشت قرمز باید مصرف‌شان کاهش پیدا کند.
اما بعضی از افرادی که مشکل افزایش وزن دارند و سنگ مجاری ادراری هم دارند، گوشت قرمز را از برنامه غذایی خود حذف می کنند، اما در مقابل مصرف گوشت سفید را بیشتر مصرف می کنند. باید گفت این هم می تواند مشکل‌ساز اما در زمینه افزایش وزن باشد. برای همین توصیه می‌شود در مصرف مواد غذایی اعتدال داشته باشید.
نقش ویتامین D در سنگ‌سازی
یکی از عوارض کمبود ویتامینD، تخلیه کلسیم استخوان است که این کلسیم از طریق ادرار دفع می شود. به‌همین دلیل نشست و رسوب در کلیه سنگ‌ساز افزایش پیدا می‌کند. بنابراین ویتامینD در حفظ و تعادل کلسیم در بدن کمک می کند. توصیه می‌شود ویتامینD را چک کنید و در صورت کمبود این ویتامین اقدامات لازم را انجام دهید.
