این کتاب، یکی از آثار گرانقدری است که در آستانه قرآن و در جهت تبیین و تفسیر آیات کتاب الهی سامان یافته است.در میان مجموعه آثار تفسیری، جایگاه بلندی دارد و در دیدگاه عالمان و محققان اسلامی و جستجوگران حقایق قرآن، از منزلت والایی برخوردار بوده و هست.این کتاب، در برخی از مجامع علمی و مدارس و حوزه های علوم اسلامی از جمله کتب درسی است و از آن به عنوان متن درسی در جهت آشنائی با قرآن و تفسیر بهره می گیرند.نام اصلی کتاب «غرائب القرآن و رغائب الفرقان» و مشهور به «تفسیر نیشابوری» و از تفاسیر قرن هشتم هجری قمری است.این تفسیر از بهترین و جامع و مفید ترین تفاسیر قرآن است. نویسنده آن "نظام اعرج" از علماء و مفسرین بزرگ می باشد.به گفته خوانساری، صاحب «روضات الجنات» از بهترین شروح کتاب خدا (قرآن) و جامع ترین تفاسیری که دارای فوائد لفظیه و معنویه است و مورد استفاده خواص و عوام نیز می باشد.

 
معرفی اجمالی نویسنده

نظام الدین حسن بن محمد، ملقب به نظام الدین و نظام نیشابوری و معروف به نظام اعرج از ادبا و علما و مفسرین بزرگ در قرن هشتم هجری است.این مرد فاضل و عارف و محقق به جهت علم و دقت نظر و تبحّرش در بین متأخرین، از شهرت خاصی برخوردار و زبانزد همه بود. تألیفات متنوعه او، بهترین معرف مقامات علمی اوست.به نقل از برخی مانند «کلام ذریعه» او را شیعه و به نقل بعضی دیگر همچون «رحانة الادب» او را از بزرگان اهل تسنن می دانند.در «کشف الظنون» جملاتی از مقدمه تفسیر او نقل شده که به حسب ظاهر، منافی تشیع است ولی در «روضات الجنات» به طور حدسی حتی او را به ملامحمدتقی مجلسی اول، نسبت داده اند.وی در ذیل آیات، غالبا به تمام دیدگاه ها اشاره می کند و در عباراتی کوتاه و روشن بهره های فراوان از یک آیه را عرضه می کند و در تمام این مراحل هرگز به درازگوئی و زیاده روی، روی نمی آورد.

روش تفسیری نیشابوری

این کتاب تفسیری است جامع، که مولف در نگارش آن، از ابعاد مختلف، به آیات نگریسته و حقایق ارجمندی را در لابلای صفحات آن عرضه کرده است، از این روی، تکیه بر روشی خاص در تفسیر نگاری او تنها به عنوان برجستگی این روش در مجموعه تفسیر اوست و همین.روش تفسیری مولف در این کتاب کلامی - عرفانی است. وی به پیروی از فخرالدین رازی و جارالله زمخشری، که تفسیرش گلچینی از تفسیرهای آن دوست، کتابش را از مباحث کلامی آکنده است، اما هرگز خود، راه افراط ها و زیاده روی های آن دو تن نیالوده است.وی در تمام آیاتی که زمینه بحث در مباحث کلامی را داشته، به مسائل کلامی و اعتقادی پرداخته و دیدگاه های گوناگون را مطرح کرده و تا توانسته است از اندیشه و آراء اشعریان دفاع کرده است. فراتر از این، در ذیل تمام آیات و زیر عنوان [التأویل]، به برداشت ها و تأویل های عرفانی پرداخته است. بدین سان روش نیشابوری در تفسیرش، روشی کلامی و عرفانی است، و تفکر وی، تفکری عقلانی و قلبی. بدین لحاظ در رده بندی تفاسیر، غرائب القرآن را باید مجموعه تفاسیر کلامی و عرفانی جای داد.

قرآن

ویژگی های غرائب القرآن

تفسیر نیشابوری دارای ویژگی ها و برجستگی هایی است که در میان آثار تفسیری فرهنگ اسلامی بدان امتیاز ویژه ای بخشیده است.نثر گویا و دلنشین، تنظیم و ترتیب دقیق و استوار، گزیده گویی و اجتناب از استطرادهای نامتناسب، جامعیت نسبت به تمام مباحث، از جمله ویژگی های این تفسیر است.وی در ذیل آیات، غالباً به تمام دیدگاه ها اشاره می کند و در عباراتی کوتاه و روشن بهره های فراوان از یک آیه را عرضه می کند و در تمام این مراحل هرگز به درازگوئی و زیاده روی، روی نمی آورد.لطایف عرفانی، ظرایف ذوقی دلنشین و گاه شور انگیز آن نیز، از جنبه های برجسته دیگر این تفسیر است.پرداختن منظم و دقیق به مباحث تجوید در آیات از قبیل وقوف، قرائت و ... را نیز می توان از خصوصیات این تفسیر به شمار آورد.اشارات راه گشایانه به چرائی و چگونگی گزینش واژه ها، تعبیرها و بررسی هوشمندانه و گسترده تناسق، نظم و ترتیب در آیات و بازشناسی و عرضه روابط تنگاتنگ محتوای آیات و بازشناسی و عرضه روابط تنگاتنگ محتوای آیات و سوره ها از جلوه های والای این تفسیر است.پس از این، باید از انصاف در بحث، نقل اقوال و اندیشه ها بدون تحریف، دوری از تعصب و لجاج، یاد کرد یافته ها و انتساب دقیق آنها به صاحبان اقوال و در یک کلام امانت علمی یاد کرد که در جای جای این تفسیر جلوه های ستودنی دارد. بالأخره، باید از تأویل های گسترده و بعضاً دلپذیر و زیبا یاد کرد که در پایان تفسیر معمولی و ظاهری آیات می آید و گاه پرتوهای ارجمند و گران ارجی بر آیات می افکند و دل را به شیدائی و شیفتگی می کشاند.

 
مسائل اخلاقی و معنوی در غرائب القرآن

یکی دیگر از جنبه های شایان توجه تفسیر نیشابوری، جنبه های اخلاقی و معنوی آن است.وی در ذیل آیات مربوط به این موضوع، به گستردگی وارد بحث می شود و از ابعاد مختلف، محاسن و مساوی اخلاق را به بررسی و تحلیل می گیرد، و در بازشناسی بحث، سنگ تمام می گذارد.به گفته خوانساری، صاحب «روضات الجنات» از بهترین شروح کتاب خدا (قرآن) و جامع ترین تفاسیری که دارای فوائد لفظیه و معنویه است و مورد استفاده خواص و عوام نیز می باشدنیشابوری در این بخش، گاهی مطالب را با حکایتی شیرین و دلپذیر و غالباً از چهره های برجسته صوفیان، مانند: ابراهیم بن ادهم، سفیان ثوری و ... می آمیزد و به جلوه و جذابیت آن می افزاید.نیشابوری در ذیل آیه 186 از سوره بقره افزون بر بحثی سودمند از دیدگاه عقلانی، کلامی و فلسفی به جایگاه دعا در زندگی انسان می پردازد. سپس از فوائد دعا سخن می راند و از چگونگی های دعا کننده و آداب دعا کردن سخن به میان می آورد و روایات شیرین و دلپذیر و بیدارگری را عرضه می کند.

 
ساختار کتاب به طور اختصار

این تفسیر در 3 مجلد بزرگ، دارای یازده مقدمه و شامل جهات مختلف از احکام وقوف، قرائات، ذکر شماره حروف و کلمات و عدد آیات و نکات دقیق عربی است، سپس در تفسیر آیه، به تأویل آن می پردازد.در این اثر به اینکه این تفسیر خلاصه تفسیرهای مفاتیح الغیب فخر رازی و الکشاف زمخشری و تفاسیر دیگر است اشاره شده است.نظام نیشابوری تفسیر دیگری دارد به نام «لبّ التأویل» که به شیوه تأویل الآیات کمال الدین عبدالرزاق کاشانی تصنیف نموده است.سید محسن امین عاملی گوید که این تفسیر با تفسیر دیگر نیشابوری به چاپ رسیده است. تفسیر نیشابوری قبلاً در 3 مجلد در تهران چاپ شده است.